भारतभूमीच्या थोर पुण्याईने ऐकोणिसाव्या शतकामध्ये भगवान दत्तात्रेयांचे अवतरण ज्या मानवी रूपात झाले ते दिव्य रूप म्हणजे श्री.प.प.स.वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराज. त्यांचा जन्म रविवारी श्रावण वद्य पंचमी शके १७७६ आनंद नाम संवत्सरात माणगावी झाला. त्यांच्या वडीलांचे नांव प.पू.श्री गणेशभट होते व प.पू.सौ.रमाबाई ह्या त्यांच्या मातोश्री होत्या. दत्त उपासनेची परंपरा त्यांच्या घराण्यात पूर्वीपासून चालत आलेली होती. त्यांचे आजोबा हरिभट टेंबे यांचे अक्षर सुंदर असल्याने ते गुरुचरित्र लिहून देत असत. शके १७५२ साली त्यांनी लिहिलेली गुरुचरित्राची पोथी अजूनही उपलब्ध आहे. महाराजांचे वडील प.पू.श्री गणेशभट हे दत्तभक्त होते. प्रपंचाकडे त्यांचे अजिबात लक्ष नव्हते. ते सदैव भगवान दत्तात्रेयांच्या चिंतनातच मग्न असत. दत्तदर्शनाच्या ओढीने वारंवार गाणगापुरलाही त्यांचे जाणे होई. त्यांचा स्वभाव अत्यंत सात्विक होता. जेवतांना ते शास्त्राप्रमाणे पूर्ण मौन पाळीत. त्यांना जेवतांना काय हवे – काय नको हे वाढणाऱ्यानेच जाणून वाढावे लागे. प्रारब्धाप्रमाणे जे मिळते ते समाधानाने स्विकारून जगत राहाणे अशी त्यांची संतुष्ट वृत्ती होती. असंगत्व व निरहंकारित्व या गुणांनी ते परिपूर्ण होते.
एकदा जवळ-जवळ बारा वर्षे त्यांचे गाणगापुरास राहणे झाले. त्यावेळी भगवान श्री दत्तात्रेय त्यांच्यावर प्रसन्न झाले व दृष्टांत झाला की, यानंतर गाणगापूरास येण्याचे कारण नाही. त्यानंतरच श्री वासुदेवनंद सरस्वती स्वामी महाराजांचा जन्म टेंबे कुळात झाला. महाराजांच्या मातोश्रीही नेहमी पुण्यकर्मात रत असत. अनेक व्रते करणे, निरनिराळ्या लक्ष वाती लावणे, गुरुचरित्र, अन्नदान करणे, ग्रामदेवता याक्षिणीची नित्य पूजा करणे यातंच त्यांचा वेळ जात असे. अशा प्रकारे दत्तभक्ताचा व कर्मनिष्ठेचा वारसा महाराजांच्या घराण्यात अव्याहतपणे चालत आलेला होता.
वयाची तीन वर्षे झाल्यावर महाराजांच्या शिक्षणाला प्रारंभ झाला. त्या काळानुसार गावातील यक्षिणी देवीच्या मंदिरात भरणाऱ्या खाजगी शाळेत मुळाक्षरांचे शिक्षण झाले. त्यांच्या आजोबांनी म्हणजे हरिभटांनी त्यांना रूपावली, समासचक्र, अमरकोश, नित्यस्तोत्रपाठ व शिक्षा, अष्टाध्यायी असे उपग्रंथ शिकवले. श्री महाराजांची बुध्दी तल्लख असल्याने त्यांना पाठ होण्यास विलंब लागत नसे. पुढे आजोबांनीच या हुशार नातवाची मुंज केली. उपनयन झाल्याबरोबर प्रातःकाली व सायंकाळी संध्या वंदन करणे, नित्य गुरुचरित्र वाचणे इत्यादी नियम पाळणे महाराजांनी सुरू केले. तसेच महाराजांचे वेदाध्ययनही भटवाडी येथे राहणाऱ्या वेदमूर्ति विष्णुभट उकिडवे यांच्याकडे सुरू झाले. अगदी भल्या पहाटे ते गुरूंजींकडे जाऊन बसत व वेदाध्ययन करत त्यांच्या या ध्यासामुळे त्यांचे वेदाध्ययन उत्तम प्रकारे झाले. याज्ञीकीचा अभ्यासही झाला. पुढे वे. संभूशास्त्री साधले ह्यांच्याकडे संस्कृत भाषेचा अभ्यास व ज्योतिष्याचा काही भाग ते शिकले.
मुंज झाल्यानंतर एक दोन वर्षांच्या आतच आजोबांना देवाज्ञा झाल्याने परिवाराच्या चरितार्थाचा भार महाराजांच्या खांद्यांवर पडला. त्यामुळे पौरोहित्य कर्म करण्यास त्यांना जावे लागे. पण यजमानाचे कर्म शास्त्राप्रमाणे यथासांग करून ते घरी येत व नैवेद्य करून जेवण करीत. त्यांनी परान्न कधीही घेतले नाही. नेहमीच स्वहित साधणारे सत्कर्म करीत राहाणे, हा त्यांचा शिरस्ता होता. धरलेला नियम कधीही मोडायचा नाही व असत्य कधीही बोलायचे नाही हे त्यांचे ब्रीद होते. घरी दारिद्र्यामुळे पुरती वस्त्रे त्यांच्या जवळ नसत. दोन-तीन पंचावरच ते वस्त्रांची गरज भागवीत. पादत्राणे त्यांनी कधीच वापरली नाहीत. रात्री निजताना एखाद्या गवताच्या चटईवर ते निजत. त्यांच्या मदतीनेच गणेशभटांनी काही मुलींची लग्ने व काही मुलांच्या मुंजी केल्या. पुढे वयाच्या २१ व्या वर्षी महाराजांचा विवाह रांगणागड येथील हवालदार बाबाजीपंत गोडे यांची मुलगी बयो हिच्याशी संपन्न झाला. लग्नानंतर या मुलीचे नांव अन्नपूर्णाबाई असे ठेवण्यात आले.
प्रपंचास आर्थिक मदत मिळावी या हेतुने गोवा प्रांतात जाण्याचे महाराजांनी ठरविले. सोबतच्या एका गृहस्थाबरोबर ते पेडणे या गावी आले. तेथे त्या गृहस्थाने त्यांना एका श्रीमंत माणसाकडे नेले. त्या श्रीमंत व्यक्तीने एका हातात नाणे घेऊन महाराजांची ज्योतिष्य शास्त्रातील तयारी आजमविण्याकरिता त्यांच्या हातात काय आहे हे ओळखा म्हणुन सांगितले. त्यावेळी महाराजांनी तात्कालीक प्रश्न लग्न मांडून हातात एक नाणे आहे हे उत्तर दिले. त्यांच्या या उत्तरावर खुष होऊन त्या श्रीमंत गृहस्थांनी प.पू.महाराजांची योग्य संभावना केली व या शास्त्रात अधिक प्रगती होण्यासाठी गोमंतकालीक प्रसिध्द ज्योतिषी नीळंभट पद्ये यांच्याकडे जाण्याचा कळकळीचा सल्ला दिला. श्री पद्ये यांच्याकडे महाराज सहा महिने राहिले पण घरी वडील आजारी असल्याची वार्ता कळल्यामुळे त्यांना गोव्याहून परत यावे लागले. व पुढे कधीच तिकडे जाता आले नाही. शके १७९९ च्या भाद्रपद कृष्ण द्वितीयेस प.पू.श्री गणेशभटांना देवाज्ञा झाली व महाजारांचे पितृछत्र हरपले.
सदाचारपूर्वक सर्व अध्ययन झाल्यामुळे महाराजांना वेदमंत्र उत्तम सिद्ध झाले होते. सापावर मंत्रप्रयोग करून, त्याला एकाजागी स्थिर ठेवणे, मारकुट्या गायीला शांत करणे, आरोपींना पकडून देणे, पिशाच्चबाधा दूर करणे अशा विविध गोष्टींमुळे महाराजाचा मंत्रावर अधिकार लोकांच्या लक्षात आला व लोक त्यांना वासुदेवशास्त्री या नावाने ओळखू लागले. श्री महाराजांच्या मनात आपण नरसोबाच्या वाडीस जावे असे वाटत असे पण मातोश्रींची अनुज्ञा कशी मिळावी हा प्रश्न होता. एके दिवशी रात्री महाराजांना स्वप्न पडले. एक ब्राह्मण त्यांच्या स्वप्नात आला व त्याने महाराजांना विचारले की तुम्ही नरसोबाचे वाडीस जावे असे म्हणता तर का जात नाही? तेव्हा स्वप्नातच महाराज त्याला म्हणाले की काय करावे? आईची आज्ञा नाही. तेव्हा तो ब्राह्मण म्हणाला की तुम्ही जायचे ठरवले तर आईची आज्ञा मिळेल व सोबत मिळून खर्चाची सोयही होईल. दुसऱ्या दिवशी महाराजांनी आईस हे स्वप्न सांगितले. तेव्हा आईने वाडीस जाण्यास आपली आडकाठी नसल्याचे सांगितले व महाराज वाडीस जात आहेत हे समजल्यावर एका शेजाऱ्याने आपणही सोबत येऊ असे सांगितले. महाराज व तो शेजारी सावंतवाडी येथे आले. तेथे रामभाऊ सबनीसांनी त्यांना पत्रिकेचे राहिलेले अडीच रूपये दिले. अशा प्रकारे स्वप्न दृष्टांताप्रमाणे सर्व गोष्टी घडून आल्या. पुढे बोरगावी महाराजांना नरसोबाचे वाडीतील श्री गोविंद स्वामी यांचे दर्शन घेण्याविषयी दृष्टांत झाला. महाराज वाडीत पोचल्यावर त्यांना खूप समाधान वाटले. त्यांनी दत्त पादुकांचे दर्शन घेतले व श्री गोविंदस्वामींची चौकशी करावी असा विचार करीत असतानाच स्वत: श्री गोविंदस्वामीच ब्रह्मानंदाचे मठातून खाली आले व ओळख असल्याप्रमाणे काय वासुदेव शास्त्री केव्हा आलात? चला माडीवर ! स्नान वगैरे करून या! अशी चौकशी केली. महाराजांना फार आश्चर्य वाटले. पुढे एक महिना प.पू.महाराजांचा मुक्काम वाडी येथे झाला. त्यावेळी मिरजेस शंकरभटजी यांच्याकडून गुरुचरित्राची पोथी आणून सप्ताह करा, असा देवांचा दृष्टांत झाला. त्या प्रमाणे महाराज मिरजेस गेले पण त्यांनी पोथी दिली नाही. पुन्हा महाराजांना पोथी घेऊन या व सप्ताह करा असे सांगणे झाले. त्यानुसार महाराज पुन्हा मिरजेस गेले व पोथी आणून त्यांनी पारायण केले. याच वास्तव्याच्या काळात, एकदा रात्री महाराज कृष्णामाईवर हात पाय धुवून देवदर्शनाकरता गेले, पण शेजाराती झाल्यावर मंदिरात कुणी जायचे नाही हा वाडीस नियम आहे तो महाराजांना माहित नव्हता. तेव्हा दक्षिण दरवाजापाशी महाराजांना एका तेजःपुंज संन्यासी पुरुषाने दरडावून विचारले की, शेजारती झाल्यानंतर मंदिरात कोणी जायचे नाही हा नियम तुला माहित नाही का ? तेव्हा असा नियम आपणास माहीत नसल्याचे महाराजांनी सांगितले. हे संन्यासी म्हणजे साक्षात नृसिंह सरस्वती दत्तमहाराज होते हे श्री गोविंदस्वामीकडून महाराजांना समजले. पुढे दत्तपादुकांची पूजा करण्याविषयी त्यांना दृष्टांत झाला व महाराज दत्तपादुकांची रोज पूजा करू लागले.
महाराज माणगावी परतल्यानंतर पुन्हा श्री दत्तजयंतीस महाराजांचे वाडीस जाणे झाले. यावेळी वाडी येथे तीन-चार महिने त्यांचा मुक्काम झाला. या काळात श्री गोविंदस्वामींनी महाराजांना दत्तोपासना स्विकारण्यास सांगितले. तेव्हा आपल्याला अग्नी व सुर्य ही ब्राह्मणांची नित्य उपासना आहेच, निराळी काय करायची ? असे महाराज त्यांना म्हणाले. त्याच दिवशी साक्षात श्रीदत्तमहाराजांनीच महाराजांना स्वतः मंत्रोपदेश दिला. श्रीगोविंदस्वामींनी हे जाणून त्यांना विचारले की, शास्त्रीबुवा मंत्र मिळाला का? आता याचे सर्वसांग विधान उद्या तुम्हाला सांगू असे म्हणून दुसऱ्या दिवशी मंत्राचे विधान सांगितले व उपनिषदभाष्य रोज वाचीत जा म्हणून सुचनाही केली. वाडीत असतानाच आपण सात वर्षे माणगावला राहणार आहोत असे देवांचे सांगणे झाले. त्यामुळे श्री महाराज माणगावी परत येण्यास निघाले. जातांना श्रीदत्तमूर्ती घेऊन जावे असा विचार त्यांच्या मनात आला, पण पैशाची सोय नव्हती. कागल या गावच्या बाजारपेठेतून जातांना एका मूर्तिकाराच्या दुकानाकडे सहज त्यांचे लक्ष गेले. त्यावेळी तो मूर्तिकारच त्यांच्याकडे येऊन पैशाची काळजी नको मूर्ति कशी पाहिजे ते सांगा म्हणून म्हणाला या प्रमाणे महाराजांनी त्यास मूर्ति कशी पाहिजे या विषयी माहिती दिली. त्या गावी महाराज आठ दिवस राहिले व त्या काळात त्या मूर्तिकाराने सुंदर मूर्ति करून दिली. प.पू.महाराज ही मूर्ति घेऊन माणगावी आले व घराच्या पश्चिम बाजूस असलेल्या जागेवर मूर्तिची स्थापना करावी अशी सहज वृत्ती मनात उत्पन्न झाली. ही त्यांची मनीषा त्या जमिनीच्या मालकीणीस कळताच त्या बाईने ही जागा मंदिरासाठी दिली व पुढे केवळ सातच दिवसात ईश्वरेच्छेने मंदिराचे बांधकाम पूर्ण झाले. देवांच्या सांगण्यानुसार देवळासमोर विहीर खोदून ती सुद्धा तीन दिवसात बांधून काढण्यात आली. कागलहून आणलेल्या या श्रीदत्तमूर्तीची स्थापना शके १८०५ वैशाख शुक्लपंचमी या दिवशी झाली व त्या दिवसापासून श्रीदत्तमहाराजांचे माणगावी राहाणे झाले. त्यामुळे या स्थानाची फार भरभराट झाली. श्रीदत्तमहाराजांचेकडून महाराजांना ज्या ज्या वेळी जसे आदेश होत त्या प्रमाणे तेथील कार्यक्रम चालू होते. महाराजांचा योगाभ्यास ह्याच काळात चालू होता. पण अतिसाराच्या विकाराने तो बंद पडला व देवांचे सांगणे झाले की योगाभ्यास होणे शक्य नाही, गृहस्थाश्रम आरंभ करावा. त्यानुसार धर्मशाळेतच महाराजांचा गृहस्थाश्रम सुरू झाला. एकदा सौ.अन्नपूर्णाबाईंचा योगाभ्यासाशी काहीही संबंध नसतांना श्रीदत्तप्रभुंनी सहज लीलेने त्यांना समाधीसुखाचा अनुभव मिळवून दिला. पुढे सौ.अन्नपूर्णाबाईंना गर्भधारणा झाली. याच काळात देव व कुटुंब घेऊन माणगाव सोडावे अशी दत्तप्रभुंची आज्ञा झाली. त्यानुसार महाराजांनी शके १८११ च्या (इ.स.१८८९) च्या पौष मासात माणगाव सोडले. (मात्र त्यानंतर त्यांचे या भागात कधीच येणे झाले नाही). माणगांव सोडल्यानंतर एक वर्ष वाडीस राहण्याची आज्ञा देवांनी केली होती. त्यामुळे महाराजांचे वास्तव्य या काळात वाडीस होते. तेथेच गोखल्यांच्या ओटीत सौ.अन्नपूर्णाबाई प्रसूत होऊन त्यांना मुलगा झाला पण तो जातकर्म करण्याआधीच मृत झाला. त्यामुळे अन्नपूर्णाबाईंना फार दु:ख वाटले. महाराजांनी त्यांचे सांत्वन केले.
निर्वाणाची वेळ जवळ आलेली पाहून श्रीगोविंदस्वामींनी महाराजांना बोलावून दशोपनिषदे सांगितली व पोथ्या आणि शाळीग्राम त्यांना दिला. मननाचा अर्थही त्यांना सांगितला. पुढे गोविंदस्वामींचे निर्वाण झाले. श्री महाराजांच्या हस्तेच त्यांचा समाराधना विधी संपन्न झाला. नंतर काही दिवसांनी वाडी सोडून उत्तर दिशेस जाण्याची महाराजांना आज्ञा झाली. म्हणून महाराज व सौ.अन्नपूर्णाबाई कोल्हापूर, पंढरपूर, बार्शी अशी गावे करीत गंगाखेड येथे आले. तेथे आल्यावर सौ.अन्नपूर्णाबाईंना महामारीचा उपद्रव सुरू झाला. या आजारातच शके १८१३ च्या वैशाख १४, शुक्रवारी दुपारी त्या महान साध्वीचा आत्मा अनंतात विलीन झाला. त्यानंतर १३ दिवसापर्यंतचे सर्व विधी पार पाडून महाराजांनी ज्येष्ठ शुद्ध १२ ला संन्यास घेतला. रात्री श्रीदत्तप्रभुंनी श्रीगोविंदस्वामीच्या रूपाने स्वप्नात येऊन प्रणवाचा उपदेश करून त्याचा जप करण्यास सांगितले व माधुकरीचे अन्न घ्यावे अशी आज्ञा केली दुसरे दिवशी सर्व ब्राह्मण मंडळींना बोलावून प्रायश्चिताचा विधी केला. प्रेषोच्चार करण्यासाठी म्हणून एक संन्यासी अकस्मात तेथे आले व त्यांची महाराजांकडून प्रेषोच्चर करून घेऊन त्यांना संन्यास दिला. गंगाखेडहून महाराज वाशिम, उमरखेड, माहूर, खांडवा, बढवाई, ओंकारेश्वर, मंडलेश्वर, बालवाडा इत्यादी गावांना प्रवास करून उज्जैनीस येऊन पोचले. तेथे श्रीदत्तमंदिरात जाऊन नारायणस्वामींना वंदन करून आपल्याला दंड देण्याविषयी श्रीदत्त महाराजांची आज्ञा झाल्याचे सांगितले. त्यानुसार नारायण स्वामींनी महाराजांना विधीप्रमाणे दंड दिला व त्यांचे नाव वासुदेवनानंद सरस्वती असे ठेवले. हेच नाव संन्यासग्रहणाच्या वेळी महाराजांना देवांनी सांगितले होते. अशा प्रकारे महाराजांचे गुरु नारायणानंद सरस्वती, त्यांचे गुरु अनिरुध्दानंद सरस्वती व त्यांचे गुरु अच्युतानंद सरस्वती अशी श्री महाराजांची गुरुपरंपरा आहे. महाराजांचा पहिला चातुर्मास उज्जैनीसच झाला. त्यावेळी सर्वत्र वर्णाश्रम लोप झालेला आहे तरी सर्व भारतखंडात पायीच संचार करून सर्व लोकांना उपदेश करावा व धर्ममार्गाची स्थापना करावी अशी श्रीदत्तप्रभुंची आज्ञा महाराजांना झाली. त्यानुसार महाराजांचे आचरण सुरू झाले.
दक्षिणी ब्राह्मणांवाचून इतर कोणाकडेही भिक्षा घ्यावयाची नाही असा महाराजांचा नियम असल्याने फार त्रास पडत असे. प्रसंगी उपवासही घडत पण तरीही नित्य दहा कोस पायी प्रवास ते करीत असत. असे पायी प्रवास करीत करीत प.पू.स्वामी महाराजांनी शके १८१३ ते शके १८३५ या काळात २३ चातुर्मास भारतातील विविध ठिकाणी केले. ती स्थाने पुढीलप्रमाणे होत. १) उज्जैन (शके १८१३) २) ब्रह्मावर्त (शके १८१४) ३) हरिद्वार (शके १८१५) ४) व ५) हिमालय (शके १८१६-१७) ६) हरिद्वार (शके १८१८) ७) पेटलाद (शके १८१९) ८) तिलकवाडा (शके १८२०) ९) द्वारका (शके १८२१) १०) चिखलदा (शके १८२२) ११) महत्पूर (शके १८२३) १२), १३) व १४) ब्रह्मावर्त (शके १८२४-१८२६) १५) नरसी (शके १८२७) १६) बडवाह (१८२८) १७) तंजावूर संध्यामंडप (शके १८२९) १८) मुक्त्याला (शके १८३०) १९) पवनी (शके १९३१) २०) हावनूर (शके १८३२) २१) कुरूगड्डी (कुरवपूर) (शके १८३३) २२) चिखलदा (शके १८३४) २३) गरूडेश्वर (शके १८३५)
भारतभरच्या पायी प्रवासात व चातूर्मांसाच्या काळात श्री. प.पू. वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांनी अक्षरश: हजारोजणांच्या व्यथा, अडचणींचा परिहार केला व त्यांना भक्तिमार्गाचे पांथस्थ करून त्यांचा उद्धार केला. भगवान श्रीदत्तात्रेयांच्या आज्ञेने शिक्षात्रयी, श्रीद्विसाहस्त्री गुरुचरित्र, श्रीदत्तपुराण, श्रीदत्तमाहात्म्य, त्रिशति श्रीगुरुचरित्र, श्रीदत्तचंपू, समश्लोकी श्रीगुरुचरित्र, श्री सप्तशति गुरुचरित्रसार, श्रीसत्यदत्तकथा, कृष्णालहरी, नर्मदालहरी, विविध संस्कृत व मराठी स्तोत्रे, दिव्य करुणात्रिपदी अशा अक्षर वाङ्गमयाची रचना त्यांनी केली व ज्ञानभांडार सर्वांसाठी खुले केले.
दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा हा दिव्य नाममंत्र त्यांनी सर्वश्रुत केला. श्री.प.प.स.योगानंद सरस्वती स्वामी महाराज प.पू.श्री नाना महाराज तराणेकर, प.पू.श्री सीताराम महाराज, प.पू.श्री दीक्षितस्वामी महाराज अशा शिष्यवरांना तयार केले व श्री दत्तभक्ती समाजात पुढेही कशी वाढत जाईल याची याची काळजी घेतली. कलियुगाच्या या घोर काळात कोमल ह्रदय असलेले भगवान श्रीदत्तात्रेय गृहस्थ जीवन जगणाऱ्या भक्तांचा उद्धार करू शकतात, हे त्यांनी भारत देशातील जनतेला दाखवून दिले. मुक्तीचा लाभ करून घेणे हे मनुष्यजन्माचे मुख्य कर्तव्य आहे, हे त्यांनी सर्वांना निक्षून सांगितले मन स्थिर होण्यासाठी वर्णाश्रमविहित धर्मांचे यथाशास्त्र आचरण करण्याचा उपदेश केला व स्वत: आयुष्यभर त्यांनी असे आचरण काटेकोरपणे पाळले.
वेदकालीन महर्षींचे दिव्य जीवन या ऐकोणिसाव्या-विसाव्या शतकातही कसे आचरता येते हे सर्व जगाला दाखवून व भक्तिरूपी ज्योत प्रत्येक भक्ताच्या ह्रदयात प्रज्वलित करून कोटिसुर्यसमप्रभ असलेल्या श्री.प.प.स.वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांनी शके १८३६ च्या आषाढ शुद्ध प्रतिपदा मंगळवारी उत्तरायण असताना आपले दिव्य अवतारकार्य संपविले व ते स्वस्वरूपात विलीन झाले.
म्हणून
करी कृपा मायबापा। वारी सर्व पाप तापा।
निज मार्ग करी सोपा। अनुकंपा पूर्ण करून॥
अशी त्यांच्याच शब्दातून त्यांची प्रार्थना करू या……….!
